Rozwój przemysłu

Od lat 40. XIX wieku następował coraz szybszy rozwój przemysłu. W 1841 roku rozpoczęto eksploatację kopalni „Concordia”, nadanej Karolowi Lazarowi Henckel von Donnersmarck jeszcze w 1828 roku. Dostarczała ona węgiel do wybudowanej w latach 1850-1851 huty „Donnersmarck”. Jej założycielem był syn Karola, Guido. Tak kopalnia, jak i huta wraz ze stojącą pomiędzy nimi koksownią weszły w skład utworzonej w 1872 roku spółki akcyjnej „Donnersmarckhütte. Oberschlesische Eisen- und Kohlenwerke Aktien Gesellschaft”. W 1853 roku Adolf Deichsel otworzył warsztat powroźniczy przy obecnej ul. K. Miarki. Z czasem na parceli położonej przy ul. Armii Krajowej wybudował fabrykę produkującą drut i liny. Również w 1853 roku Heinrich Koetz wybudował w Małym Zabrzu fabrykę kotłów parowych, przejętą siedem lat później przez hutę „Reden”.

Huta ta wraz z koksownią powstała w latach 1855-1857 na granicy Małego Zabrza i Zaborza, a w 1872 roku została przekształcona w spółkę akcyjną. W 1854 roku August Borsig kupił w Biskupicach młyn wodny i działkę o powierzchni 14 hektarów oraz wydzierżawił pola górnicze „Gute Hedwig”, „Bertha-Wunsch” i „Hedwigs-Wunsch”. Kopalnię zaczął budować dwa lata później, zaś pierwszy węgiel wydobyto w niej w 1862 roku. Rok później syn Augusta Borsiga, Alfred rozpoczął budowę huty. Dwa pierwsze wielkie piece ukończono w sierpniu 1864 roku. W 1873 roku koncern „Borsigwerke” powiększył się jeszcze o kopalnię „Ludwigsglück” budowaną w latach 1852-1860 i 1868-1873. Rozrastała się również kopalnia „Królowa Luiza”. W latach 1869-1890, na południe od ul. Wolności, oddano do użytku szyby Poręba I-IV tworzące Pole Wschodnie tej kopalni.

Z kolei w 1871 roku przy obecnej ul. 3 Maja Guido Henckel von Donnersmarck uruchomił jeszcze jedną kopalnię, nazwaną na jego cześć „Guido”. W 1864 roku Wilhelm Eisner uruchomił przy obecnej ul. Piastowskiej hutę szkła, a w 1867 roku Carl Sachs wybudował w Starym Zabrzu fabrykę smarów i tłuszczów przemysłowych. W grudniu 1868 roku przy ul. P. Stalmacha oddano do użytku prywatną gazownię, która w styczniu 1871 roku przekształciła się w spółkę akcyjną. Produkowała ona gaz z węgla dostarczanego przez pobliskie kopalnie.

Oprócz przemysłu ciężkiego rozwijał się również przemysł spożywczy. W 1860 roku Loebel Haendler wybudował w Małym Zabrzu browar, który w czerwcu 1896 roku został przejęty przez spółkę akcyjną „Oberschlesische Bierbrauerei Aktien Gesellschaft vormals L. Haendler”. Również w Małym Zabrzu, w 1864 roku Heinrich Haendler wybudował młyn parowy, rozbudowany na przełomie XIX/XX wieku. We wrześniu 1871 roku w folwarku w Mikulczycach uruchomiono gorzelnię, wybudowaną przez zarząd dóbr ziemskich hrabiego Guido Henckel von Donnersmarck. Mniejsze browary działały w Biskupicach, Pawłowie i Zaborzu, a drugi duży browar wybudował w Starym Zabrzu Paul Sauer w 1893 roku. Powstały także dwa nowe folwarki. W 1837 roku na południe od Mikulczyc wybudowano folwark „Neuhof”, czyli „Nowy Dwór”, należący do rodziny Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca. Ta sama rodzina wybudowała folwark koło Stolarzowic, który w sierpniu 1853 roku otrzymał oficjalną nazwę „Helene”. W następnych latach znany był jako „Helenenhof”.

Rozwój przemysłu powodował z kolei rozwój urbanistyczny Zabrza. W 1848 roku w Starym Zabrzu (tak w pewnym momencie zaczęto nazywać starą wieś Zabrze dla odróżnienia od Małego Zabrza) w rejonie obecnej ul. J. W. Goethego powstała kolonia „Schüller”, zaś w Małym Zabrzu stanęły pierwsze domy dla górników kopalni „Concordia”, które dały początek późniejszej „Sand Kolonie”, czyli dzisiejszej „Zandce”. W 1860 roku również w Starym Zabrzu, pomiędzy obecnymi ulicami Mikulczycka i Jagiellońska powstała kolonia „Hochberg”. W 1863 roku Albert Borsig rozpoczął budowę osiedla mieszkaniowego dla robotników zatrudnionych w jego zakładach w Biskupicach. Oprócz 66 domów, na terenie osiedla wybudowano gospodę ze sklepem spółdzielczym, szkołę, kaplicę ewangelicką z cmentarzem, a na zapleczu gospody utworzono park z muszlą koncertową. W 1866 roku w Małym Zabrzu powstały jeszcze dwie kolejne małe kolonie. Pomiędzy dzisiejszymi ulicami K. Pułaskiego i Szczęść Boże utworzono kolonię „Kolejową”, a wzdłuż ul. Z. Krasińskiego kolonię „Szpitalną”.

Z kolei w 1869 roku zapoczątkowano budowę dwóch kolonii skarbowych na gruntach okręgu dworskiego Zaborze. Już w kwietniu pomiędzy Królewską Inspekcją Górniczą a 26 pracownikami kopalni „Królowa Luiza” zastała podpisana umowa umożliwiająca górnikom nabycie parcel i wybudowanie na nich domów mieszkalnych. Jako lokalizację pod zabudowę wyznaczono tereny wzdłuż Kronprinzenstrasse, na odcinku pomiędzy dzisiejszymi ulicami Jodłową i Mikołowską. Po drugiej, północnej stronie ul. Wolności ciągnęły się w tym czasie pola uprawne chłopów zaborskich. Wybudowanie tego osiedla dało początek „Kolonii A”, należącej administracyjnie do Zaborza. W tym samym roku zarząd skarbowy podzielił teren położony na południe od Pola Wschodniego kopalni „Królowa Luiza” na parcele, celem nieodpłatnego przekazania ich robotnikom pracującym przy kopaniu szybów, chcącym wybudować własne domy. Jeszcze w 1869 roku wzniesiono pierwsze domy przy obecnych ulicach Wiejskiej, W. Bogusławskiego i W. Wróblewskiego. W ciągu następnych czterech lat powstało osiem kolejnych ulic, a do 1890 roku jeszcze sześć dodatkowych. Nową kolonię nazwano „Kolonią B”, ona również należała administracyjnie do Zaborza. Ponieważ w pobliżu tej kolonii znajdował się szybik nr 14 Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, zwano ją również nieoficjalnie „Na Czternastem”. Na początku lat 70. XIX wieku w Zaborzu powstała jeszcze jedna kolonia, nazwana „Kolonią C”. Wybudowano ją pomiędzy obecnymi ulicami 3 Maja, Kolejową i J. Rymera. W lipcu 1874 roku fiskus utworzył „Kolonię D”, w której miało być wybudowanych 130 domów. Powstała ona na północ od Kolonii C, na terenach rozciągających się pomiędzy linią kolejową Gliwice – Poręba oraz obecnymi ulicami H. Sienkiewicza, 3 Maja i M. Rataja. Kolonię D przyłączono administracyjnie do gminy Dorota.

Stale rosła liczba mieszkańców w miejscowościach tworzących dzisiejsze Zabrze.
W grudniu 1867 roku Biskupice liczyły 2521 mieszkańców, a cztery lata później, w grudniu 1871 roku – 5408 mieszkańców

W pozostałych miejscowościach było to odpowiednio:

Dorota – 663 i 851 mieszkańców;
Kończyce – 411 i 487;
Maciejów – 178 i 186;
Makoszowy – 713 i 718;
Pawłów – 901 i 931;
Zaborze – 3241 – 5914;
Małe Zabrze – 3815 i 4723;
Stare Zabrze – 4864 i 5931;
Grzybowice – 273 i 372;
Marienau – 89 i 87;
Philippsdorf – 189 i 178;
Mikulczyce – 2185 i 2716;
Rokitnica – 790 i 903 mieszkańców.

Miasto