Rozbudowa kolonii


W latach 1327-1331 księstwa śląskie podporządkował sobie król czeski Jan Luksemburczyk. Dwa stulecia później, w 1526 roku po bitwie pod Mohaczem, Śląsk wraz z Czechami przeszedł pod panowanie Habsburgów.

W tym czasie stara wieś Zabrze rozwijała się bardzo nieznacznie. W 1570 roku właścicielem Zabrza został szlachcic czeski, Szambor Dluhomil. Wkrótce wypędził on 6 kmieci, zagarnął ich pola i lasy, a następnie wybudował drewniany dwór, który kazał nazywać zamkiem.

W następnych latach tereny te nękane były wojnami, zarazami i powodziami. W 1672 roku we wsi Zabrze mieszkały 483 osoby, w tym tylko 72 dorosłych mężczyzn. Po ponad 50 latach, w 1724 roku w Zabrzu było 75 gospodarstw zamieszkałych przez 526 mieszkańców. W tym czasie jego właścicielem był Johann Bernard III von Praschma, który oprócz rozwoju dominium, założył także przy zachodniej granicy wsi piec hutniczy z małym domkiem. Wspominają o nim po raz pierwszy w 1725 roku zabrzańskie księgi parafialne.

Sześć lat później była tam już kolonia nazywana Zabrze Hammer albo Kuźnica. Powstała ona przy obecnej ul. L. Kondratowicza, na południe od ul. J. Pestalozziego. W niedługim czasie na drugim końcu ul. L. Kondratowicza, przy skrzyżowaniu z obecną ul. Wolności wybudowana została druga kolonia – Gwozdek. Nieco wcześniej w pobliżu Makoszów powstał przysiółek Wymysłów, o którym metryki przyszowickie wzmiankują w 1719 roku. Rozwinął się on wzdłuż obecnej ul. Lubuskiej i z czasem włączony został do Makoszów.

W 1740 roku król Prus Fryderyk II wkroczył na Śląsk i w ciągu kilku tygodni zajął Śląsk Dolny i znaczne obszary Śląska Górnego. Wojna z Austrią zakończyła się w 1742 roku pokojem we Wrocławiu, w którym Austria zrzekła się na rzecz Prus Dolnego i Górnego Śląska z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego i Opawskiego.

W ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska w 1743 roku utworzono m.in. powiaty bytomski i toszecki. W skład tego pierwszego weszły miasta Bytom i Tarnowskie Góry oraz 63 wioski, w tym także Biskupice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica Wschodnia, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami. Powierzchnia nowo powstałego powiatu wynosiła w przybliżeniu 645 km2. Jedynie Grzybowice i Rokitnicę Zachodnią włączono do powiatu toszeckiego.

Z powodu zubożenia i wyludnienia sporej części Górnego Śląska na skutek opuszczenia wielu gospodarstw chłopskich rząd pruski starał się obsadzić wszystkie opuszczone zagrody. W samym powiecie bytomskim było ich około 340, czyli blisko 1/6 wszystkich istniejących. Fryderyk II, rozporządzeniem z 1764 roku, nałożył na właścicieli majątków obowiązek obsadzania opuszczonych gospodarstw nawet przymusowo.

Do 1770 roku na całym Śląsku powstało 36 nowych osiedli i około 3000 nowych gospodarstw, częściowo zlokalizowanych w starych wsiach. Aby zachęcić właścicieli majątków ziemskich, król Prus deklaracją z 28 sierpnia 1773 roku zagwarantował im 150 talarów za każde nowo powstałe na ich gruntach gospodarstwo chłopskie. Dokument określał, że nowa kolonia powinna mieć od 6 do 20 zagród, a kolonistami na Górnym Śląsku powinni być Niemcy z zachodnich prowincji Prus.

Deklaracja gwarantowała kolonistom wolność osobistą oraz prawo dziedziczenia zagrody i majątku. Ponadto mieli otrzymać dom mieszkalny i niezbędne zabudowania, a także sprzęt rolniczy, bydło i ziarno na zasiew. Dopiero po ośmiu latach mieli płacić roczną dzierżawę.

Kolonizacja w Zabrzu wiąże się bezpośrednio z osobą Mathiasa von Wilczek, właściciela dóbr zabrzańskich w latach 1769-1790. Początkowo zamierzał on założyć na swoich gruntach dwie nowe wsie. Jedna z nich, większa, miała powstać na północ od Bielszowic. Druga, mniejsza, planowana była tuż przy samym Zabrzu.

Ostatecznie w ciągu trzech lat na terenach należących do dominium zabrzańskiego powstało sześć kolonii. Jako pierwszy, na południe od Zaborza, powstał w 1774 roku Paulsdorf, czyli Pawłów, nazywany później Dolnym. Jego nazwa nadana została na cześć syna Wilczka, Pawła. W tym samym 1774 roku przystąpiono do budowy kolonii w południowej części majątku Zabrze. Nowa kolonia nazywała się początkowo Dorotheenkolonie bei Zabrze, ale w 1781 roku otrzymała urzędową nazwę Dorotheendorf. Nazwana tak została na cześć żony Macieja Wilczka, Doroty.

W 1775 roku rozpoczęto budowę kolonii w sąsiedztwie zabrzańskiego zamku. Nazywana była Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa), bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. W 1776 roku na tyłach zabrzańskiej kuźni powstało kolejne osiedle, nazwane na cześć jego założyciela Mathiasdorfem, czyli Maciejowem.

W tymże samym roku powstał Pawłów Górny oraz położony na zachód od niego Kunzendorf, po polsku zwany Kończycami. Poszczególne kolonie liczyły w 1871 roku: Dorota – 10 zagród i 10 kolonistów; Kończyce – 14 zagród i 14 kolonistów; Maciejów – 20 zagród i 20 kolonistów; Małe Zabrze – 12 zagród i 12 kolonistów; Pawłów Dolny – 19 zagród i 16 kolonistów; Pawłów Górny – 16 zagród i 13 kolonistów.

W tym samym czasie, co kolonie zabrzańskie Macieja Wilczka, na zachód od Grzybowic powstały dwie kolonie. W 1775 roku kolonię Marienau, czyli Niwę Marii, zaś w 1776 roku wybudowano kolonię Philippsdorf, czyli Wieś Filipa.

Miasto