Hindenburg

W końcu lipca 1914 roku wybuchła I wojna światowa, do której Niemcy przystąpiły 1 sierpnia. W dniach od 26 do 31 sierpnia 1914 roku w Prusach Wschodnich miały miejsce zacięte walki wojsk niemieckich z rosyjskimi. Doszło do nich w wyniku ofensywy rosyjskiej, będącej realizacją zobowiązań sojuszniczych Rosji wobec Francji, zaatakowanej na początku sierpnia przez armię niemiecką. Po początkowych sukcesach, armia rosyjska spotkała się ze zdecydowaną kontrofensywą wojsk niemieckich dowodzonych przez odwołanego z emerytury generała Paula von Beneckendorff und von Hindenburg. Główne boje toczyły się na polach pod Tannenbergiem, gdzie armia rosyjska została doszczętnie rozbita. Dwa tygodnie później (9-15 września) w bitwie nad jeziorami mazurskimi wojska niemieckie rozbiły i wyparły z Prus Wschodnich drugą z armii rosyjskich. W Niemczech wybuchł ogromny entuzjazm, którego ukoronowaniem było nazwanie 6 miejscowości nazwiskiem zwycięskiego wodza. Wniosek o zmianę nazwy gminy i powiatu Zabrze na Hindenburg postawiony został na posiedzeniu Rady Gminy Zabrze w dniu 3 grudnia 1914 roku, a ta uchwaliła go jednogłośnie. 21 lutego 1915 roku cesarz Wilhelm II zezwolił na te zmianę. W marcu zmieniono nazwę okręgu pocztowego, a dopiero w maju nazwę dworca kolejowego.

Przegrana Niemiec w I wojnie światowej doprowadziła m.in. do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych na Górnym Śląsku, a w konsekwencji do wybuchu dwóch powstań zbrojnych ludności polskiej w 1919 i 1920 roku. Zgodnie z postanowieniami Traktatu Wersalskiego o jego przyszłości miał zadecydować plebiscyt wyznaczony na 20 marca 1921 roku. W powiecie zabrskim uprawnionych do głosowania było 90.793 osoby. 89.152 z nich zagłosowały, z tego 45.219 za pozostaniem obszaru plebiscytowego w państwie niemieckim, a 43.261 za przyłączeniem go do Polski. 672 głosy unieważniono. W samym Zabrzu 21.333 głosujących opowiedziało się za Niemcami, a 14.873 za Polską. Za Niemcami opowiedzieli się w większości również mieszkańcy Biskupic, Zaborza i okręgu dworskiego Biskupice. Mieszkańcy pozostałych gmin i okręgów dworskich powiatu zabrskiego, a także mieszkańcy gminy Rokitnica i okręgu dworskiego Rokitnica z powiatu bytomskiego oraz gmin Grzybowice i Mikulczyce i okręgu dworskiego Mikulczyce z powiatu tarnogórskiego głosowali w większości za Polską. Niekorzystny dla Polski projekt podziału Górnego Śląska spowodował wybuch w nocy z 2/3 maja 1921 roku III powstania śląskiego. Do wieczora 3 maja Zabrze obsadzone zostało przez oddziały powstańcze, jedynie w śródmieściu znajdowała się francuska strefa neutralna, obejmująca instytucje i obiekty komunalne. W rękach polskich Zabrze pozostało do czasu zakończenia powstania.

Decyzję o podziale obszaru plebiscytowego na Górnym Śląsku Rada Ambasadorów podjęła ostatecznie 20 października 1921 roku. Nowa granica przecięła również powiat zabrzański. Polsce przyznano 9 gmin: Bielszowice, Bujaków, Chudów, Kończyce, Makoszowy, Paniowy, Paniówki, Pawłów i Rudę oraz 3 okręgi dworskie: Bujaków, Chudów i Paniowy. Stanowiło to prawie 60% powierzchni powiatu zamieszkała przez 33% jego mieszkańców. Kończyce, Makoszowy i Pawłów przyłączono do powiatu rudzkiego, utworzonego na mocy rozporządzenia wojewody śląskiego z 17 czerwca 1922 roku. Po likwidacji powiatu rudzkiego z dniem 15 lutego 1924 roku, gminy te przyłączono do powiatu katowickiego. W 1931 roku Kończyce liczyły 5354 mieszkańców, Makoszowy – 3199, a Pawłów – 5681 mieszkańców.

Gminy Biskupice, Maciejów, Sośnica, Zaborze i Zabrze, a także obszar dworski Biskupice pozostały w Niemczech. Przy szczegółowym wytyczaniu granicy odłączono od gminy Ruda 196 ha z 308 mieszkańcami i przekazano je Niemcom, którzy podzielili ten obszar pomiędzy Biskupice i Zaborze. Polska objęła przyznane jej tereny pod koniec czerwca, a Niemcy 4 lipca 1922 roku. Jeszcze zanim do tego doszło, rząd pruski uchwalił, iż z dniem 1 lutego 1922 roku obszar dworski Biskupice zostanie włączony do gminy wiejskiej Biskupice. Aż do czerwca 1923 roku nie było wiadomo komu przypadnie kopalnia „Delbrück”, położona na południe od lasu „Guido”. Zgodnie z decyzjami Rady Ambasadorów granica powinna przebiegać wzdłuż Czarniawki. Dopiero 9 czerwca 1923 roku Międzysojusznicza Komisja Graniczna przyznała teren kopalni Niemcom. Pięć dni później, 14 czerwca nastąpiło uroczyste przyłączenie kopalni do Zabrza. Równocześnie po polskiej stronie granicy znalazł się fragment linii kolejowej z dworcem w Makoszowach, część kopalnianych domów mieszkalnych i piaskownia obsługująca kopalnię.

Przez wybudowane przy ówczesnej Makoschauer Chaussee (obecna ul. Makoszowska) przejście graniczne i urząd celny, górnicy z Makoszów codziennie przechodzili do pracy w kopalni. Umożliwiała im to polsko-niemiecka konwencja górnośląska podpisana 15 maja 1922 roku w Genewie. Ustanawiała ona specjalny pas pograniczny szeroki na 5 km po obu stronach granicy. Jego mieszkańcy korzystali ze szczególnych ułatwień przy przejściu granicy. Dotyczyło to przede wszystkim rolników posiadających grunty rolne po drugiej stronie granicy, a także robotników, których miejsca zamieszkania w obrębie pasa pogranicznego oddzielone były granicą od miejsca ich zatrudnienia. Granicę przekraczali na podstawie przepustek wystawianych na okres sześciu miesięcy. Ponadto, dla ułatwienia ruchu osobowego w obrębie obszaru plebiscytowego, wprowadzono system kart cyrkulacyjnych, uprawniających do wielokrotnego przekraczania granicy. Oprócz wyżej wymienionego, na terenie Zabrza wybudowano jeszcze kilka innych przejść granicznych. Przy obecnej ul. Trębackiej w Biskupicach i przy ul. Wolności w Zaborzu znajdowały się przejścia do Rudy. Przy ul. Pszczyńskiej w Zaborzu otwarto przejście do Pawłowa, a przy ul. 3 Maja przejście do Kończyc. Przez kilka lat istniało także przejście tranzytowe przy ul. Bytomskiej, ponieważ udając się w tym czasie z Biskupic do Bytomia, trzeba było przejechać przez znajdującą się w Polsce Rudzką Kuźnicę. Problem ten rozwiązało dopiero wybudowanie po stronie niemieckiej nowej szosy i nowego odcinka linii tramwajowej.

Miasto