Rys historyczny Miasta Zabrze

Rozwój struktury przestrzennej Zabrza rozpoczął się już w czasach prehistorycznych ( ślady epoki kamiennej odnalezione w piaszczystych brzegach Bytomki w okolicy Biskupic) i wczesnego średniowiecza . W tym czasie osadnictwo skupiało się początkowo nad brzegami rzeki Bytomki i Potoku Rokitnickiego (Mikulczyckiego). Z tego wczesnośredniowiecznego okresu pochodzą zachowane w mieście najstarsze zabytki w postaci stożkowych gródków obronnych w Mikulczycach i Rokitnicy .

Pierwsze informacje o osadach wchodzących w skład dzisiejszego Zabrza dotyczą Biskupic, na podstawie dokumentu księżnej kaliskiej Violi z 1243 roku oraz Zaborza, Zabrza (stare) i Grzybowic , które pochodzą z dokumentu „ Rejestru Ujazdu” spisanego w latach 1295 -1305.

W dokumentach średniowiecznych z II poł. XIII w. Zabrze występuje pod nazwą Sadbre – „Zadebrze”, które oznaczało miejsce położone za debrami, czyli porosłymi dołami z płynącym wśród pagórków potokiem. Osada w odróżnieniu od innych układów staromiejskich , które lokalizowały się na wzniesieniach oraz zakolach rzek została założona w dolinie i na zboczach malowniczo położonych terenów niewysokich pagórków, opadających ku rzece, wzdłuż drogi łączącej dwa średniowieczne miasta Gliwice i Bytom.

Początki miejscowości dała drewniana z nieobrobionych pni, jednoizbowa zabudowa zagrodowa, zajmująca środkowy odcinek dzisiejszej ulicy Staromiejskiej. Ulica miała meandryczny charakter, który wynikał z ukształtowania terenu i biegu rzeki Bytomki, charakteryzującej się rozległymi rozlewiskami i rozwidleniami. Płynęła między innymi dwoma korytami na wysokości obecnej ulicy Trocera oraz między dzisiejszym Placem Teatralnym i Traugutta. Na całym ówczesnym obszarze miasta dominował krajobraz rolniczy. Zabrze zajmowało wówczas obszar 2400 mórg.

W I połowie XIV w. osada podporządkowana została wraz z całym Księstwem Śląskim królowi czeskiemu Janowi Luksemburczykowi. W XVI w po bitwie pod Mohaczem, wraz ze Śląskiem i Czechami przeszła pod panowanie Habsburgów. W tym okresie rycerz czeski Szambor Dluhomil wybudował na terenie Zabrza drewniany zamek. Po roku 1642 zamek przebudowano na murowany . Inicjatorem był ówczesny właściciel Zabrza Aleksander von Bielski.
W skład zabudowań oprócz właściwego dworu przynależał dom pisarza dworskiego ,stajnie, owczarnia, gorzelnia i słodownia. Zamek nie charakteryzował się znaczącymi walorami obronnymi. Dominium było oddalone ponad kilometr od wsi Zabrze. Do zamku wiodła droga „wiejska”, prowadząca od starego kościoła św. Andrzeja wzdłuż obecnej ulicy Staromiejskiej. Następny fragment drogi to linia obecnej ulicy Wolności, zakrzywionej ku północy , obecna ulica Karola Miarki. Wiejska droga opadała w kierunku zamku. Wiodła wzdłuż nie istniejącego stawu zamkowego, z którego wypływały dwa stare koryta Bytomki. Tylny dziedziniec obejmował prawdopodobnie w części obszar dzisiejszego Parku Hutniczego. Okres świetności dworu (koniec XVI – XVII w) obejmował czasy baronowej Sutann von Rauthen oraz jej spadkobierców-hrabiostwa Praschma, a potem hrabiego Johana Dunina. W tych czasach następuje ożywienie gospodarcze okolicy powstała kaplica pod wezwaniem św. Anny, Józefa i Floriana, rozwinęło się rzemiosło ,rozbudowano browar, powstał nowy młyn, tartaki, barokowy ogród, który był pielęgnowany przez przybyłego specjalnie, w tym celu z Wiednia ogrodnika Baltazara Barier. Największym osiągnięciem było założenie na zachodnim pograniczu wsi kuźnicy żelaza z kolonią domów. (Ślady tej działalności hutniczej zachowały się do dnia dzisiejszego w nazewnictwie kolonii Gwozdek, która weszła w skład założonego później Maciejowa).

Stara wieś Zabrze w ciągu wieków rozwijała się nieznacznie do momentu odkrycia bogatych złóż węgla, które wpłynęły na rozwój Zabrza oraz na zmianę jego krajobrazu. W tym czasie zmienił się również wizerunek wsi Zabrze – z osady typowo rolniczej na szybko rozwijającą się uprzemysłowioną , nowoczesną wieś w Europie, a później miasto( prawa miejskie otrzymane na podstawie Rozporządzenia Pruskiego Rządu Państwowego z 29 września1922 roku ,w którym dozwolono wiejskiej gminie Hindenburg G.Śl. przyjęcie ordynacji miejskiej z dnia 30 maja 1853 roku. Na tej mocy Hindenburg ,obecne Zabrze stało się miastem 1 października 1922r.)

Zabrze najdawniejszych czasów, to sieć osadnicza z gródkami rycerskimi nad brzegami rzeki Bytomki i Potoku Rokitnickiego (Mikulczyckiego), która przetrwała bez większych zmian do lat 70- XVIII wieku. Najstarsze osady: Biskupice, Zaborze, Zabrze (stare), Grzybowice, Rokitnica, Mikulczyce. Funkcje obronne związane z średniowiecznymi gródkami rycerskimi oraz siedziba dziedzica okolicznych dóbr ziemskich. Funkcje wiodące osad to: rolnictwo m.in. plantacje winnic, chmielu, rozwój rzemiosła, handlu, powstają młyny wodne, tartaki oraz początki działalności hutniczej.Funkcje centrotwórcze przejmuje ośrodek w postaci dominium zwany „ Zamkiem”.
Zabrze końca XVIII wieku, to czas kolonizacji frydercyjańskiej. Powstają nowe osady-kolonie: Pawłów Dolny (1774), Wieś Doroty (1774 /1775), Małe Zabrze (1775), Maciejów(1776), Kończyce (1776). Funkcje wiodące tego okresu to: początki eksploatacji płytkich pokładów węgla kamiennego, oraz utrzymujące się funkcje rolnicze. Istotnymi elementem wpływającymi na rozwój terenu mają pierwsze prywatne pola górnicze oraz bogactwo płytkich pokładów węgla kamiennego oraz później wykorzystanie nowinek techniki w postaci parowej pompy do odwodnienia pokładów, co pozwala na wydobycie głębszych pokładów. Ważnym elementem wpływającym na rozwój jest utworzenie nowej drogi transportu kanału Kłodnickiego (1792) , będącego przedłużeniem Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, a służącego do przewozu węgla do Gliwic (państwowej huty żelaza) i dalej na zachód.
Zabrze w XIX wieku –pocz. XX wieku, to gwałtowny rozwój w wyniku odkrycia bogatych złóż węgla wielu silnie zurbanizowanych osad z kopalniami oraz przemysłem ciężkim, mających własne ambicje miastotwórcze (Biskupice, Mikulczyce, Rokitnica). Funkcje wiodące tego okresu to: handel , rozwój przemysłu: m.in. hutniczego, koksowniczego, górniczego, powstają kopalnie, brykietownie, warsztaty wytwórcze na potrzeby kopalń, warsztaty mechaniczne, fabryki, budownictwo m.in. mieszkaniowe. Funkcje centrotwórcze przejmują właściciele kopalń i zakładów skupionych wokół nich.
Zabrze do 1945 r. XX wieku, to dalszy rozwój związany m.in. z otrzymaniem praw miejskich. Funkcje wiodące tego okresu to nadal : utrzymujący się handel, przemysł: hutniczy, koksowniczy, górniczy, funkcjonują warsztaty wytwórcze na potrzeby kopalń, warsztaty mechaniczne, fabryki, oraz następuje duży postęp w budownictwie m.in. komunalnym i mieszkaniowym.
Zabrze po 1945 r. XX wieku, to rozwój wielu branż przemysłu i gospodarki komunalnej. Funkcje wiodące tego okresu to : przemysł: hutniczy, koksowniczy, górniczy, przemysł spożywczy, funkcjonują zakłady przemysłu maszynowego i konstrukcji stalowych, elektrownia, gazownia oraz funkcje budowlano-montażowe.
Zabrze schyłku XX wieku – pocz. XXI wieku, to restrukturyzacja gospodarki w wyniku zakończenia eksploatacji górniczej wielu kopalń oraz intensywna transformacja i zmieniające się priorytety w kształtowaniu struktury przestrzennej, związane między innymi z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Procesy restrukturyzacji wpierane są przez utworzenie Specjalnej Katowickiej Strefy Ekonomicznej (1996) i podstrefy w Zabrzu oraz wdrażany Lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich Miasta Zabrze .

Dla Mieszkańców