Rozwój cywilizacyjny

W 1851 roku utworzono ekspedycję pocztową w Zabrzu. Kolejne placówki pocztowe powstały w 1867 roku w Biskupicach, w 1871 roku w Zaborzu i w 1873 roku w Mikulczycach. W 1857 roku Hermann Schwarts otworzył przy obecnej ul. Dworcowej pierwszą aptekę, a w 1858 roku Spółka Bracka oddała do użytku szpital wybudowany w Małym Zabrzu. Był on w następnych latach kilkakrotnie rozbudowywany. 1 października 1872 roku ukazał się pierwszy numer „Zabrzer Anzeiger” czyli „Kuriera Zabrzańskiego”, który od 1888 roku stał się gazetą codzienną. Jego pierwszym redaktorem i wydawcą był Julius Mücke. Ponadto, jeszcze przed połową XIX wieku, targ funkcjonował w Zaborzu, a od stycznia 1852 roku, początkowo w Starym Zabrzu, a od 1875 roku w Małym Zabrzu odbywały się targi czwartkowe.

27 marca 1873 roku król Prus Wilhelm podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty: bytomski, katowicki, tarnogórski i zabrski. Jako siedzibę ostatniego z nich wyznaczono wieś, co było bardzo rzadkim przypadkiem. Nowo powstały powiat zabrski miał powierzchnię 2,21 mili kwadratowej (11 962 ha) i liczył 38.981 mieszkańców. Znalazło się w nim 16 gmin: Bielszowice, Biskupice, Bujaków, Chudów, Dorota, Kończyce, Maciejów, Makoszowy, Małe Zabrze, Paniowy, Paniówki, Pawłów, Ruda, Sośnica, Stare Zabrze i Zaborze. Ponadto 11 samodzielnych okręgów dworskich (w Prusach była to całość posiadłości jednego dworu pańskiego; właściciel dworu zobowiązany był do publicznych obowiązków i świadczeń wobec gminy, do której dany okręg dworski przynależał). Majątki ziemskie Zabrze, Zaborze, Sośnica i Makoszowy należały do hrabiego Guido Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca; majątek Bielszowice – do hrabiego Hugo Henckel von Donnersmarck z Siemianowic Śląskich; Ruda i Biskupice – do hrabiego von Ballestrem z Pławniowic, Bujaków, Chudów i Paniówki – do hrabiny Johanny von Schaffgotsch z Kopic; Paniowy – do hrabiny von Posadowsky-Wehner. Spośród pozostałych miejscowości wchodzących w skład dzisiejszego Zabrza Grzybowice, Marienau, Philippsdorf i Mikulczyce znalazły się w powiecie tarnogórskim, a Rokitnica pozostała w pomniejszonym powiecie bytomskim. W następnych latach liczba ludności w powiecie zabrskim stale rosła. W 1885 było to 59.199 mieszkańców, w 1895 – 91.137, w 1905 – 139.497, w 1910 – 159.810.

Jak już wspomniano wyznaczenie wioski na siedzibę powiatu było dużą rzadkością. Małe wioski zaczęły przeobrażać się w coraz większe centrum administracyjne. Zaczęły powstawać różnego typu instytucje powiatowe. Sejmik powiatowy liczący początkowo 26, a w późniejszym czasie 45 członków, zajmował się sprawami finansowymi, przedstawiał kandydatów na stanowisko starosty, wybierał członków wydziału powiatowego i delegatów do sejmiku prowincjonalnego. Od października 1873 roku działały: urząd katastralny, lekarz powiatowy i chirurg powiatowy. W styczniu 1874 roku zaczęła się ukazywać powiatowa gazeta urzędowa „Zabrzer Kreis-Blatt”. W październiku 1875 roku oddano do użytku siedzibę starostwa powiatowego wybudowaną na parceli położonej przy obecnej ul. 3 Maja. Rozrastające się agendy starostwa powiatowego spowodowały konieczność jej dwukrotnej rozbudowy w latach 1894 i 1906. 1 października 1879 roku otworzono Sąd Rejonowy w Zabrzu, a 2 kwietnia 1884 roku rozpoczęła działalność Powiatowa Kasa Oszczędności.

Rozwój przemysłu, przede wszystkim ciężkiego, powodował napływ dużej liczby ludności. Biorąc to pod uwagę, zabrski sejmik powiatowy na posiedzeniu w dniu 24 listopada 1875 roku powziął decyzję o utworzeniu gminy miejskiej poprzez połączenie gmin Małe Zabrze, Doroty z kopalnia „Guido”, części Starego Zabrza z hutą „Donnersmarck”, kolonii skarbowych Zaborze A, B, C oraz drobnych części okręgów dworskich Zabrze i Zaborze. Z odpowiednim projektem zwrócono się do króla pruskiego. Ten jednak projektu nie zaakceptował, co było zresztą na rękę miejscowym przemysłowcom. Działalność na terenach wiejskich była mniej skrępowana przepisami. Unikali oni ponadto znacznych świadczeń komunalnych i płacenia podatków przysługujących miastu. Dwa lata później powiększyły się natomiast Grzybowice. 1 kwietnia 1877 roku włączono doń Marienau i Philippsdorf. Równocześnie zmieniono nazwę powiększonej gminy z Grzibowitz na Pilzendorf.

Również ostatnia ćwiartka XIX i początek XX wieku to intensywny rozwój terenu obecnego Zabrza w wielu różnych dziedzinach. W 1884 roku oddano do użytku koksownię „Poręba”, wybudowaną przez Fritza von Friedlaender-Fuld. W październiku 1890 roku wraz z nowo uruchomioną koksownią „Skalley”, weszła ona w skład spółki akcyjnej „Oberschlesischen Kokswerke und Chemische Fabriken A. G.”. Również w Zaborzu, w kwietniu 1894 roku berlińska firma „Handelsgesellschaft Caesar Wohlheim” otworzyła brykietownię. W 1898 roku w Biskupicach Franz von Ballestrem wybudował kopalnię „Castellengo”. Kolejne kopalnie powstały: w 1901 roku w Mikulczycach pod początkową nazwą „Donnersmarckhüttegrube” zmienioną następnie na „Abwehrgrube” oraz w 1906 roku koło Makoszów (późniejsza „Delbrückschächte”). Rok później przy tej ostatniej kopalni rozpoczęto budowę pierwszych pieców koksowniczych, które dały początek koksowni „Delbrück”.

Jeszcze w 1872 roku oddano do użytku linię kolejową Gliwice – Bytom – Królewska Huta, na której wybudowano dworce kolejowe „Ludwigsglück” i „Borsigwerk”. W 1904 roku na linii kolejowej Gliwice – Ligota – Katowice uruchomiono przystanek w Makoszowach, a w 1906 roku na linii kolejowej Opole – Pyskowice – Borsigwerk – Chebzie oddano do użytku przystanek w Mikulczycach. W 1894 roku w okręgu zabrzańskim uruchomiono łączność telefoniczną, oddano do użytku parową linię tramwajową Gliwice – Zabrze – Zaborze – Królewska Huta – Bytom oraz wybudowano wodociąg dostarczający do Zabrza wodę z Zawady koło Pyskowic. W 1909 roku poświęcono wysoką na 46 metrów wieżę ciśnień dostarczającą wodę dla znacznej części Zabrza, Maciejowa, Sośnicy i warsztatów naprawy lokomotyw w Gliwicach. Pod koniec 1897 roku z elektrowni wybudowanej w Zaborzu popłynął pierwszy prąd, co pozwoliło rok później zelektryfikować tramwaje. Druga linia tramwajowa w 1898 roku połączyła Zabrze z Biskupicami i Bytomiem. W tym samym 1898 roku w Zabrzu oddano do użytku rzeźnię wybudowaną na rogu obecnych ulic Szczęść Boże i K. Pułaskiego. Rozwijała się także opieka zdrowotna. Rozbudowano szpital Spółki Brackiej, zaś nowe szpitale wybudowano w 1889 roku w Zaborzu i w 1910 w Zabrzu. Z kolei w Rokitnicy w 1904 roku oddano do użytku „Powiatowy Dom Inwalidów” powiększony w latach 1910-1911 o ochronkę dla dzieci. Powiększała się również sieć placówek pocztowych. W 1896 roku otwarto agencję pocztową w Zaborzu-Porębie, w 1902 roku agencje w Dorocie i Pawłowie, w 1906 roku w Makoszowach i Kończycach, a w 1907 roku w Rokitnicy. W 1911 roku oddano w Zabrzu do użytku nowy gmach Cesarskiego Urzędu Pocztowego, wybudowany naprzeciw dworca kolejowego. W 1881 roku odbył się pierwszy targ w Mikulczycach, od 1892 roku zaczęto organizować targi poniedziałkowe w Starym Zabrzu, a od 1898 roku targi sobotnie w Dorocie.

Coraz większy nacisk kładziono na kształcenie dzieci. Stale zwiększała się liczba szkół powszechnych, powstawały szkoły zawodowe dla chłopców i szkoły gospodarstwa domowego dla dziewcząt. Obok prywatnej średniej szkoły dla dziewcząt istniejącej w Małym Zabrzu od 1869 roku, utworzono w 1900 roku progimnazjum dla chłopców, które w 1903 roku przekształcono w pełne gimnazjum. W 1898 roku otwarto bibliotekę zakładową huty „Donnersmarck”, dla której w 1911 roku wybudowano w Parku Hutniczym nowa siedzibę. Zaczęto także otwierać gminne biblioteki publiczne. W 1898 roku uruchomiono bibliotekę w Zaborzu, w 1899 roku w Pawłowie, w 1900 roku powstały biblioteki w Starym Zabrzu i w Biskupicach, w 1902 roku w Małym Zabrzu, Kończycach, Borsigwerku i Mikulczycach, a w 1905 roku założono bibliotekę w Rokitnicy. W styczniu 1897 roku odbył się w Zabrzu pierwszy seans filmowy, zaś w 1907 roku Johannes Poralla otworzył pierwsze stałe kino „Grand Kinematograph”. Do końca I wojny światowej pojawiło się w Zabrzu łącznie osiem kin, z których jedne działały tylko kilka miesięcy, inne zaś całe lata. Również mieszkańcy Biskupic, Mikulczyc i Zaborza doczekali się pierwszych kin jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. W 1901 roku otwarto kasyno huty „Donnersmarck” z salą teatralną. Huta „Donnersmarck” była również właścicielem pływalni krytej, wybudowanej i oddanej do użytku w 1904 roku w Parku Hutniczym.

Budowano nowe kościoły i rozrastała się sieć parafialna. W 1885 roku poświęcono kościół pw. św. Franciszka w Zaborzu. Trzy lata później erygowano tam samodzielną parafię. W 1896 roku konsekrowano nowy kościół pw. św. Wawrzyńca w Mikulczycach. W 1900 roku konsekrowano kościół pw. św. Anny w Dorocie, a samodzielną parafię erygowano 1 stycznia 1906 roku. W 1905 roku poświęcono w Zaborzu ewangelicki kościół Królowej Luizy. W 1912 roku zatwierdzono ustanowienie kuracji w Kończycach wydzielonej z parafii bielszowickiej. W tym samym roku w Rokitnicy poświęcono kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, a samodzielną parafię erygowano tam w 1913 roku.

Miasto