II wojna światowa

1 września 1939 roku hitlerowskie Niemcy napadły na Polskę, co zapoczątkowało II wojnę światową. Kończyce, Makoszowy i Pawłów zostały zajęte przez wojska niemieckie, a następnie na mocy dekretu z 8 października 1939 roku, wraz z dawnym Województwem Śląskim przyłączone do III Rzeszy. Rozpoczęły się prześladowania polskich działaczy narodowych, księży i inteligencji. Wielu z nich trafiło do więzień i obozów koncentracyjnych, gdzie część z nich została zamordowana.

W czasie wojny wielu mężczyzn z terenu obecnego Zabrza zostało wcielonych do armii niemieckiej. Część z nich trafiła do niewoli, a następnie do 2 Korpusu Polskiego, bądź jednostek polskich walczących u boku Armii Czerwonej. Przy zakładach przemysłu ciężkiego powstały obozy pracy przymusowej, wykorzystujące niewolniczą siłę roboczą. Jeszcze przed wybuchem wojny rozpoczęło się prześladowanie Żydów. W październiku 1932 roku mieszkało ich w Zabrzu 1160, a dwa lata później – 1064. We wrześniu 1935 roku uchwalono w III Rzeszy „Ustawy Norymberskie” wymierzone przeciwko ludności żydowskiej. W nocy z 9/10 listopada 1938 roku w całych Niemczech zorganizowano masowy pogrom Żydów. Także w Zabrzu spalono tej nocy synagogę. Ostatnich zabrzańskich Żydów wywieziono w maju 1942 roku do obozu zagłady w Auschwitz.

W dniach 24-28 stycznia 1945 roku Zabrze zostało zdobyte przez Armię Czerwoną i w mieście ustanowiono komendanturę wojskową. Rozpoczęła się grabież zabrzańskich zakładów przemysłowych, sklepów i lokali gastronomicznych. Do pracy w radzieckich kopalniach wywiezionych zostało ponad 10 tys. mieszkańców obecnego Zabrza. Wielu z nich nigdy do domów już nie wróciło. 19 marca 1945 roku władzę w Zabrzu przejęła z rąk radzieckich administracja polska. Na jej czele stanął prezydent Zabrza Paweł Dubiel. W Zabrzu, Grzybowicach, Mikulczycach i Rokitnicy rozpoczął się proces weryfikacji narodowościowej mieszkańców. Tych, którzy go nie przeszli pomyślnie, zmuszono do wyjazdu do Niemiec. Z kolei w Kończycach, Makoszowach i Pawłowie przeprowadzono rehabilitację tych, którzy w czasie wojny zmuszeni zostali do przyjęcia niemieckiej listy narodowościowej. Do Zabrza zaczęli napływać repatrianci z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej, przybysze z Polski centralnej, a w następnych latach także górnicy, reemigranci z Francji, Belgii i Niemiec.

Miasto